Οι ψυχοκοινωνικές διαστάσεις του Συλλογικού Τραύματος

Η πρόσφατη τραγωδία στα Τέμπη, στάθηκε η αφορμή να ανοίξουν πανελλαδικά διαφόρων ειδών συζητήσεις, όπως και αυτή που εστίαζε στην ανάγκη των ανθρώπων να επικοινωνήσουν, μέσα από κάθε μέσο, την έντονη ψυχική τους δυσφορία, ορίζοντας την ως ένα ακόμη Συλλογικό Τραύμα της ελληνικής κοινωνίας. Ανάλογες ανησυχίες κληθήκαμε να αντιμετωπίσουμε για εταιρίες πελάτες μας, σε ένα πλαίσιο αποφόρτισης και αναστοχασμού.

• Άρθρο της Βαλεντίνας Καραθάνου, Κοινωνικού Λειτουργού, μέλος της ομάδας ErgoWell-Being της Ergonomia

O Hirschberger, G. (2018) ως συλλογικό τραύμα ορίζει τις ψυχολογικές αντιδράσεις σε ένα καταιγιστικό και τραυματικό γεγονός που επηρεάζει μια ολόκληρη κοινωνία, συντρίβοντας τον βασικό ιστό της, δημιουργώντας παράλληλα μια κρίση νοήματος. Δεν αντικατοπτρίζει απλώς ένα ιστορικό γεγονός αλλά υποδηλώνει πως η τραγωδία αναπαρίσταται στη συλλογική μνήμη της ομάδας και όπως όλες οι μορφές μνήμης, περιλαμβάνει όχι μόνο μια αναπαραγωγή των γεγονότων, αλλά και μια συνεχή ανασύνθεση του τραύματος σε μια προσπάθεια να το κατανοήσει. Αλλάζει τον τρόπο που επεξεργαζόμαστε και βλέπουμε όχι μόνο το τραύμα που βιώθηκε, αλλά και το τι κάνουμε με την ανάμνησή του καθώς προχωράμε ενώ υπονομεύει μια θεμελιώδη αίσθηση ασφάλειας με μακροχρόνιες επιπτώσεις όπου σε ατομικό επίπεδο βιώνεται με αίσθημα ευαλωτότητας, ντροπής, φόβου, ψυχικής εξουθένωσης, θυμού, απώλειας και μια γενικότερης ψυχικής δυσφορίας. Σε κοινωνικό επίπεδο δύναται να προκαλέσει αυξημένο συλλογικό φόβο, ευπάθεια, ταπείνωση, αυξημένη επαγρύπνηση σε νέα τραύματα, γενίκευση του φόβου, επιθετικότητα και κρίση ταυτότητας. Αξίζει να σημειωθεί πως ο τρόπος με τον οποίο θα αντιδράσει ένα άτομο μπροστά στο ίδιο τραυματικό γεγονός διαφέρει από άτομο σε άτομο και εξαρτάται από πολλούς παράγοντες που εντοπίζονται στις πρώιμες εμπειρίες του, την ψυχική ανθεκτικότητα που διαθέτει, το οικογενειακό και κοινωνικό περιβάλλον μέσα στο οποίο μεγάλωσε και το υποστηρικτικό του δίκτυο.

Γυρίζοντας τον χρόνο πίσω, συλλογικά τραύματα αποτέλεσαν το ολοκαύτωμα, οι σκλάβοι στην Αμερική, η 11η Σεπτεμβρίου, οι γενοκτονίες διαφόρων λαών αλλά και αυτά που μπορούν να πάρουν παγκόσμιες διαστάσεις όπως πρόσφατα ο Covid-19, αφήνοντας ισχυρό αποτύπωμα στην μνήμη των ανθρώπων αλλά και στην εξ ολοκλήρου αλλαγή του τρόπου ζωής, προκαλώντας έντονο φόβο και πένθος για μακρύ χρονικό διάστημα. Στον Ελλαδικό χώρο τραυματικές εγγραφές στην συλλογική μνήμη συνιστούν η Μικρασιατική καταστροφή, η Κατοχή, ο Εμφύλιος, το Κυπριακό, η οικονομική κρίση, οι πυρκαγιές και οι πλημμύρες των τελευταίων ετών και φυσικά τα Τέμπη.  Ένα από τα βασικά χαρακτηριστικά των τραυμάτων είναι πως πέρα από τις εξαιρετικά επώδυνες ψυχικές καταστάσεις που επιφέρουν, δρουν συσσωρευτικά μέσα από την διαδικασία της διαγενεακής μεταβίβασης, κατά την οποία οι τραυματικές εμπειρίες περνάνε από γενιά σε γενιά μέσω ερμηνειών, αφηγήσεων, τραυματικών αντιδράσεων και συμπεριφορών έως ότου εδραιωθούν στην κοινωνία . Σύμφωνα με τον Bowen, η διαγενεακή μεταβίβαση είναι η διαδικασία εκείνη κατά την οποία ένα σύστημα, όπως μία οικογένεια, μεταφέρει στους απογόνους τα σχήματα και τις στρατηγικές αντιμετώπισης του άγχους που είχε η οικογένεια καταγωγής. Οι νεότερες γενιές μπορούν έτσι, να συμπεριφέρονται σαν να βίωσαν το τραύμα.

Μία από τις κυρίαρχες αφηγήσεις μετά το δυστύχημα στα Τέμπη ήταν και εκείνη που εστίαζε στο πώς διαχρονικές θεσμικές πρακτικές και χρόνια ανεπίλυτα προβλήματα συμβάλλουν στην διατήρηση του τραύματος και πολλές φορές το προξενούν, μεταφέροντας έτσι τον φακό στα υπερσυστήματα και στην διάρρηξη των σχέσεων μεταξύ θεσμών και πολιτών. Φαίνεται η ανάγκη για ένα διευρυμένο εννοιολογικό πλαίσιο όπου θα εξεταστεί η επιρροή όλων των περιβαλλόντων πέρα από το ίδιο το άτομο.

Η διαδικασία που ξεκινά με ένα συλλογικό τραύμα, μπορεί να καταλήξει σε ένα σύστημα νοήματος με την πάροδο του χρόνου, που επιτρέπει στις ομάδες να επαναπροσδιορίσουν την ταυτότητα τους, ως ένας ακόμη τρόπος να επουλωθεί η πληγή. Η δημιουργία και η διατήρηση του νοήματος περιλαμβάνει μια αίσθηση αυτο-συνέχειας, μια σύνδεση μεταξύ του εαυτού, των άλλων και του περιβάλλοντος. Είναι μια διαδικασία κατασκευής ταυτότητας που περιλαμβάνει την αίσθηση της αυτοεκτίμησης, της ιδιαιτερότητας, του ανήκειν, της αποτελεσματικότητας και τελικά της αίσθησης του νοήματος.

Τα συλλογικά τραύματα είναι σημαντικά, αφού όπως και τα ατομικά, έχουν την δυνατότητα να μεταμορφώσουν τον τρόπο με τον οποίο οι επιζώντες αντιλαμβάνονται τον κόσμο και κατανοούν τις σχέσεις. Σημαντική επομένως είναι η προσπάθεια  να αναπλαισιώσουμε αυτή την επώδυνη εμπειρία ως μία δύναμη μετασχηματισμού και ωφέλιμης αλλαγής της συλλογικής μας αφήγησης.

 

ΠΗΓΕΣ:

1. Hirschberger, G. (2018). Collective trauma and the social construction of meaning. Frontiers in Psychology, 9, Article 1441.
2. https://drexel.edu/hunger-free-center/research/briefs-and-reports/systemic-oppression and  trauma/?fbclid=IwAR2H4TvBORWCc8qS3oqvfQHZHKfE2SBnBC-wdEps15ZvNnEvcy1b1ARYuS8
3. Goldenberg I.. & H. ( 2000),  Bowen’s Family System,  in  Family Therapy an overview , Brooks/Cole Ed